Başvuru ve hak arama özgürlüğü, Anayasa ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi başta olmak üzere mevcut hukuk düzeni ve temel insan hakları sözleşmelerince koruma altına alınmış bir haktır.
1. Anayasa
Tarih boyunca, site devletlerinden günümüze kadar, insanların birey veya vatandaş olarak kamu işleri konusunda başvuruda bulunma, bazı kısıtlamalarla da olsa görüşlerini açıklama hakları neredeyse tüm devletlerce kabul edilmiştir. Osmanlı Sarayında sultanların vatandaşların şikayetlerini dinleme yöntemlerinin günümüzdeki ombudsman kurumunun başlıca esin kaynağı olduğunu biliyoruz. Bu, bir hak olarak sonraları anayasalarda ve insan hakları bildirgelerinde yer bulmuştur.
Ülkemizde, dilekçe hakkına dair ilk anayasal düzenleme 1876 Kanuni Esasi’nin 14. maddesinde temel hak ve özgürlüklerden biri olarak yer almıştır:
Tebaai Osmaniyeden bir veya bir kaç kişinin gerek şahıslarına ve gerek umuma müteallik (alakalı) olan kavanin ve nizamata (kanun ve kurallara) muhalif gördükleri bir maddeden dolayı işin merciine arzuhal verdikleri gibi Meclisi Umumiye dahi müddei (dilekçi) sıfatı ile imzalı arzuhal vermeğe ve memurinin ef'alinden (fiilerinden) iştikâye (şikayete) selâhiyetleri (yetkileri) vardır. (madde 14)
Bu hak şimdiye kadarki tüm anayasalarda benzer şekilde ifade edilmiştir. 1982 Anayasasında başvuru hakkı ile hak arama hürriyeti iki ayrı madde ile düzenlenmiştir. Bunlardan birincisi hak arama hürriyeti, ikincisi ise başvuru hakkı ile ilgilidir.
2. Hak Arama Özgürlüğü
Anayasanın 36.Maddesine göre: ’’Herkes, meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.’’
Başvuruya ilişkin hak 1982 Anayasası'nın "Siyasi Haklar ve Ödevler" başlığı altında: "Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkını" düzenleyen 74 maddede ele alınmıştır. Buna göre:
- Vatandaşlar,
- Türkiye'de ikamet eden yabancılar
kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikayetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir. Herkes, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler.
3. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Anayasamızın 90. Maddesine göre iç hukukumuzun bir parçasıdır. Bu maddeye göre insan hakları konusunda Türkiye kanunları bu sözleşmede yer alan haklarla çatışırsa, Avrupa İnsan Haklar Sözleşmesi esas alınır.
Bu Sözleşmenin 13.cü maddesi Etkili Başvuru Hakkını şöyle tanımlamaktadır :
Bu Sözleşmede tanınmış olan hak ve özgürlükleri ihlal edilen herkes, söz konusu ihlal resmi bir hizmetin ifası için davranan kişiler tarafından gerçekleştirilmiş olsa dahi, ulusal bir merci önünde etkili bir yola başvurma hakkına sahiptir.
4. Yerel Yönetimler
Anayasamızla Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi bir kamu yönetimi birimi olan yerel yönetimleri de kapsamaktadır. Buna ek olarak Belediye Kanununun 13. Maddesi Hemşehrilik Hukuku başlığı altında bir belediye içinde yaşayanların yönetime katılma ve bilgilenme hakkını ayrıca güvence altına almaktadır. Bu amaçla pek çok belediye beyaz masa gibi isimler altında bireylerin başvuru hakkını kolaylaştıracak birimler oluşturmuştur.
Başvuru hakkı ile hak arama hürriyetinin kullanılmasına ilişkin olarak yukarıda açıklanan temel kanunlar yanında özel kanunlarla da bu hakların nasıl kullanılacağına dair özel kanunlar da vardır. Bilgi Edinme Kanunu, Kamu Denetçiliği Etik Kurulu Kanunu gibi. Bunlardan Bilgi Edinme Kanunu bu bölümde ele alınmıştır. Öteki kanunlar, başvurulacak makamlar başlığı altında ele alınacaktır.
5. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu
Bu kanuna göre, herkes demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kamu işlerine ait konularda bilgi isteyebilir. Bilgi edinmeyi kolaylaştırmak için Cumhurbaşkanlığından başlayarak her tür kamu yönetiminin internet sayfalarında özel butonlar vardır. Bu butonlara basarak istediğimiz bilgiyi kamu yönetiminden talep edebiliriz.
6. Şikâyet Hakkı/ Bilgi Edinme Hakkı
Şikâyet ve bilgi edinme hakkı farklı formlarda da olsa çok köklü bir hak olarak karşımıza çıkar. Ancak demokratik toplumlarda şikâyet hakkı ve bilgi edinme hakkı, halkın yönetime katılmasının da bir yoludur. Bilgi edinme hakkı şeffaf işleyen bir yönetim anlayışı için ve halkın dilediği bilgiye ulaşabilmesi için ciddi bir önem taşır.
Örnek: Bursa’da kendisi gibi diyaliz tedavisi gören eşinin vefatı üzerine Necmettin Tığ bilgi edinme hakkı kapsamında Bursa Çekirge hastanesi başhekimliğine başvurdu. Ancak yasal süre olan 15 gün içerisinde cevap alamayan Tığ, idari mahkemede Bursa Valiliğine dava açtı. Mahkeme Tığ’ı haklı buldu ve Bursa Valiliğini bilgi edinme hakkı çerçevesinde Necmettin Tığ’a gerekli belgeleri sağlamadığı için 1000 TL cezaya mahkûm etti.
