Anayasamızda ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde de belirtildiğine göre, her vatandaş yaşamaya uygun bir çevrede bulunma hakkına sahiptir. Bu hakkın yanında kişiler ve Devlet de sağlıklı çevre koşullarını sağlamak ve korumak sorumluluğundadır (AY. Madde 56). Sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı, insan hayatına yaraşır barınma, yiyecek ve yeterli suya erişimin sağlanmasını; çevre ve doğanın düzenini ve aynı zamanda yurttaşların sağlığını olumsuz etkilemeyen bir ortamda yaşamayı ifade eder. Dolayısıyla yurttaşların yaşadıkları yerin yönetiminde söz sahibi olması hakkını da gerektirir ve içerir.
Temelde çevre hakkı bir çok hak ile sıkı sıkıya bağlı olarak düşünülmelidir. Yaşam hakkı, sağlıklı ve temiz bir havayı solumak, temiz suya sahip olmak, yeterli yiyeceğe hem fiziken hem de ekonomik anlamda sahip olmak, doğaya ve çevreye zarar vermeyen ekonomik yatırımların gerçekleştirilmesi, yurttaşların zorla yerinden edilmediği ve hayati tehlike barındıran koşullar altında yaşamaya zorlanmadığı, çevreye verilen zarar dolayısıyla insanların ekonomik geçim kaynaklarından mahrum edilmemesini de ifade eder.
Anayasamızda sağlıklı çevrede yaşama hakkı farklı maddelerde düzenlenmiştir. Buna göre, idare şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, barınma ihtiyacını karşılayacak tedbirleri almalıdır. Yaşanılan yerin güvenliği ve dokunulmazlığı da koruma altına alınmıştır. Yurttaşların yaşadıkları yer ve eklentilerine (konut, ev, vs.) kimse rızası dışında giremez. Bu suçu işleyenler şikâyet üzerine cezalandırılır.
Çevreye zarar vermek bir suçtur. İnsan veya hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkmasına, üreme yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek niteliklere sahip olan atık veya artıklarla ilgili olarak çevreye zarara veriliyor ise bu kişiler hapis yahut para cezası ile cezalandırılır.
Soru: Evimin yakınındaki havaalanındaki uçuşların gün be gün artıyor olması ve yeni bir karayolunun evimin çok yakınına yapılması nedeniyle evde yaşamam imkânsız hale geldi. Ne yapabilirim?
Cevap: Mülkiyet hakkınızın kullanımının artık imkânsız hale geldiğini düşünüyorsanız, havaalanının ve karayolunun katlanılamayacak derecede gürültü yarattığını ve bu nedenle yoğun bir çevre ve ses kirliliğini maruz bırakıldığınızı düşünüyorsanız hukuk yollarına başvurabilirsiniz (Arrondelle v Birleşik Krallık).
Soru: Evimin yakınındaki fabrika/nükleer santral nedeniyle yoğun bir çevre kirliliğine maruz kalıyorum. Ne yapabilirim?
Cevap: Eğer idare fabrikanın ya da nükleer santralin atıklarını çevreye zarar vermeyecek bir biçimde bırakmasını sağlayamıyor ise özel hayata ve aile yaşamına saygı göstermeyerek açıkça haklarınızı ihlal ediyor demektir. Burada her ne kadar söz konusu iş yeri nedeniyle istihdam artıyorsa da veya ülke ekonomik olarak kalkınıyor olsa da bu durum sizin özel yaşamınızın, aile hayatınızın ihlal dolayısıyla katlanılamayacak bir hal aldığı gerçeğini değiştirmez. Çevre kirliliği karşısında yasalar ve idare yurttaşların mülkiyet hakkı da dâhil olmak üzere sağlıklı bir çevrede yaşam hakkını korumakla yükümlüdür. İdare bu tip durumlarda derhal harekete geçmek mecburiyetindedir (Lopez Ostra v İspanya; Guerra v İtalya)
Soru: Doğal-sit alanın ve vahşi yaşamın korunması için mahkemeye başvurmuştum. Mahkeme lehime karar verdi. Ancak davalı olduğumuz idare, mahkemenin kararlarını uygulamıyor ve/veya geciktiriyor. Ne yapabilirim?
Cevap: Mahkemenin verdiği kararlar bağlayıcıdır ve davalı idare de bu kurallara uymak zorundadır. Doğanın tahrip edildiği gerekçesiyle ve hakkınızın ihlal edildiği yönünde mahkemeden aldığınız herhangi bir yürütmeyi durdurma kararı yahut idari işlemin hukuka aykırı olduğuna yönelik bir karar mevcutsa (Kyrtatos v Yunanistan) bu kararın uygulanmasını sağlamak için örneğim bu olayda Orman Bakanlığı ve Kültür Bakanlığına, Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kuruluna başvurabilirsiniz. Böylelikle söz konusu idarenin mahkeme kararına uymadığını belgeleyebilir hatta bu durumu yeniden bir dava konusu yapabilirsiniz. Söz konusu gecikme ve ihmal nedeniyle suç duyurusunda bulanabilirsiniz. Eğer açık bir maddi/manevi zarara uğradıysanız buna bağlı olarak tazminat talep edebilirsiniz.
Soru: Yaşadığım yerdeki altın madeni çevreye ağır zarar verecek şekilde siyanür kullanarak işlem yaptığı için mahkemeye başvurdum. Mahkeme altın madeninin ruhsatını iptal etti. Bu nedenle madenin yine aynı usulleler altın aramasının artık imkânsız olduğunu düşünüp sonunda rahat bir nefes almışken, idare yine aynı usullerle ile çalışabileceğine dair ruhsat verdi. Maden hala aktif. Ne yapabilirim?
Cevap: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Türkiye’yi bu nedenle 2004 yılında mahkûm etti. Taşkın ve diğerleri kararına göre idare mahkeme kararıyla maden işletmesinin çalışma ruhsatı iptal edilmiş olmasına rağmen madene yine çalışma izni verdiğinde AİHM bunun özel yaşama ve aile hayatına karşı açık bir insan hakları ihlali olduğuna ve idarenin yeniden ruhsat vermiş olmasının adil yargılanma hakkını ortadan kaldırdığına hükmetti. Aynı şekilde Bergama’da bir maden işletmesinin siyanürle altın aramasına izin verilmesi de AİHM’ce başvuranların özel hayatının, aile hayatının zarar gördüğünün kabulü ile sonuçlanmıştır. Bu olayda Bergama halkı siyanürle altın aranmasının, ağaçların kesilmesinin, patlayıcı ve siyanür kullanılmasının, atıkların yeraltı içme sularına sızmasının ve atık barajının olası bir deprem karşısında büyük çevresel riskler doğuracak olmasının çevre, doğa ve orada yaşayanlar bakımından yarattığı tehlike nedeniyle maden işletmesinin faaliyetine izin verilmemesi için idare mahkemesine başvurmuştu. Neticede, Danıştay çevre etki değerlendirmesi ve uzman raporlarını madencilik faaliyetinin fiziki, ekonomik, estetik, sosyal ve kültürel etkileri bakımından değerlendirerek bölgenin ekolojik yapısının, insan sağlığının ve güvenliğinin sodyum siyanür kullanılarak tehlikeye atılmasında kamu yararı olmadığına ve maden işletmesinin bu tür riskleri yok edecek nitelikte bir güvenlik önlemi garanti etmediğine karar vererek işletmenin faaliyet yapamayacağına karar vermişti. Ancak Bakanlık tarafından bu karar rağmen maden işletmesinin faaliyetine devam etmesine karar verilince AİHM’ne yapılan başvuruda, Mahkeme, idarenin verilen mahkeme kararına aykırı davranmasının, yurttaşların medeni haklarının ihlali anlamını taşıması nedeniyle adil yargılanma hakkının ortadan kaldırılması anlamına geldiğine karar verdi. Mahkemeye göre, madencilik faaliyetinin tehlikeli etkileri kişilerin özel hayatı ve aile hayatı bakımından incelenmelidir. İdare çevre kirliliğinin yaratacağı olumsuzluklar bakımından özel hayata ve aile hayatına saygı göstermekle yani kişilerin özel hayatını ve aile yaşantısının kapsayan yaşam alanlarına zarar vermemekle yükümlüdür (Öçkan ve diğerleri Türkiye, 2006).
