Muhtarlık, kuruluşundan itibaren, yasalarla merkezi hükümetin bir parçası olarak tanımlanmış olmasına karşın halk tarafından kendisinin bir temsilcisi olarak kabul edilmiştir. Bu fiili durum, muhtarların sosyal ve kültürel alanlarda rol üstlenmesine yol açmıştır.
Türkiye'de çok partili yaşama (1945) geçildikten sonra, muhtarlar sosyal işlevleri yanında kent içinde siyasal bir rol de oynamaya başlamıştır. Bu da onların mahalle halkının çıkarlarını gözeten, onların haklarını arayan bir tür yerel kamu denetçisi olmalarını sağlamıştır.
Muhtarların halk tarafından tanımlanan bu rollerine uygun düzenleme, 2005’te yürürlüğe giren Belediye Kanununda yer almıştır. Kanunun muhtarlığı düzenleyen 9. maddesi mahalleyi belediye örgütlenmesinin bir birimi haline getirmiştir.
Mahalle, muhtar ve ihtiyar heyeti tarafından yönetilir.
Bu maddeye göre muhtarların görevlerini şöyle sıralayabiliriz:
- Mahalle, muhtar ve ihtiyar heyeti tarafından yönetilir.
- Mahalle sakinlerinin gönüllü katılımıyla ortak ihtiyaçları belirlemek,
- Mahallenin yaşam kalitesini geliştirmek,
- Belediye ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarıyla ilişkilerini yürütmek,
- Mahalle ile ilgili konularda görüş bildirmek,
- Diğer kurum ve kuruşlarla işbirliği yapmak.
Bu görevlere karşılık belediyenin de sorumlulukları vardır:
- Mahallenin ve muhtarlığın ihtiyaçlarının karşılanması ve sorunlarının çözümü için bütçe imkânları ölçüsünde gerekli yardım ve desteği sağlar,
- Kararlarında mahallelinin ortak isteklerini göz önünde bulundurur,
- Hizmetlerin mahallenin ihtiyaçlarına uygun biçimde yürütülmesini sağlamaya çalışır.
Muhtar, gerek mahalle halkı, gerekse mahalle ile ilgili tüm sorunlarda yasal olarak tam yetkili bir konuma sahiptir. Buna ek olarak, hatta yasa ile belirlenen yetki, görev ve sorumlulukların ötesinde, halkın onayıyla oluşmuş olan tarihi bir demokratik temsilci, yerel kamu denetçisidir. Muhtar bu nitelikleri ile mahalleye ilişkin işlerde belediyeyi ve öteki kamu kurumlarını etkileyecek, zorlayacak araçlara da sahiptir. Bu araçları etkin biçimde kullanmasını pekiştirecek olan temel mekanizma mahalle halkını arkasına alacak yöntemlerle hareket etmesidir. Bunun için imza kampanyası, okul aile birlikleri ile ortak yapılacak toplantılar, apartman yöneticilerinin desteğini alma, konuları medyaya taşıma bunlardan bir kaçırır. Bazı mahallerde semt forumları, toplantıları da yapılmaktadır. Son zamanlarda, sosyal medyayı kullanma daha etkili bir yöntem olarak öne çıkmaktadır.
